Truman Doktrini’nin 78. yıl dönümü ile hafızalara kazınanlar: ABD, Türkiye’nin milli üretimini nasıl engellemişti?

Bundan tam 78 yıl önce, ABD Başkanı Harry S. Truman, Kongre’ye seslenerek, ‘özgür milletlerin komünist tehdide karşı korunması’ gerektiğini ilan ederek, Sovyetler Birliği’ne karşı Türkiye ve Yunanistan’a 400 milyon dolarlık yardım sağlanacağını açıkladı. Bu açıklama, ABD’nin Soğuk Savaş stratejisinde bir dönüm noktası oldu ve Türkiye’nin Batı ile bağlarını kalıcı biçimde değiştirdi.

Amerikan ürünlerinin Türkiye’ye girişi hızlandı, ABD’nin ekonomik ve siyasi çıkarları doğrultusunda kararlar alındı, Türk halkının tüketim alışkanlıkları değiştirilmeye çalışıldı. Bu sebeplerle 78 yıl sonra hala tartışılan Truman Doktrini, Türkiye için kimi olumsuz sonuçlar doğururken, ABD’nin Truman Doktrini çerçevesinde ilan ettiği Marshall Yardımları da başta milli ve yerli tarım olmak üzere çeşitli bölümlerin geri döndürülemez şekilde yara almasına neden olmuştu.

Türkiye Marshall Planı’ndan ne kadar yardım aldı?

Truman Doktrini çerçevesinde 1947’de ABD Kongresi, Yunanistan ve Türkiye için 400 milyon dolarlık bir yardım paketini onayladı. Bu ölçünün 100 milyon doları Türkiye’ye tahsis edildi.

Bir yıl sonra, 4 Temmuz 1948’de Türkiye, Marshall Planı’na dahil edilerek 1948-1952 yılları arasında toplam 350-360 milyon dolar Amerikan yardımı aldı.

Truman Doktrini ve Marshall Yardımı’nın Türkiye’ye etkileri

İkinci Dünya Savaşı sonrası Truman Doktrini ve Marshall Planı kapsamında Türkiye’ye yapılan ekonomik ve askeri yardımlar, ülkenin kalkınma stratejisini ve dış siyasetini derinden etkiledi. ABD’nin sağladığı yardımlar tarımdan endüstriye, eğitimden sıhhate kadar geniş bir yelpazede olumsuz dönüşümlere neden olurken, aynı vakitte Türkiye’yi Batı blokuna entegre etmeyi amaçlıyordu.

Bu yardımların propaganda emeli, Türkiye’nin ekonomik altyapısını güçlendirmek ve Batı ile bütünleşmesini sağlamaktı. Lakin yardımların uzun vadeli olumsuz tesirleri ve ABD’nin Türkiye üzerindeki ekonomik ve politik nüfuzu tartışma konusu hala bir tartışma konusu olarak öne çıkıyor.

Eğitimde ‘yabancı devlet eli’

Amerikan takviyesinin eğitimdeki hedefi, Türkiye’yi Batı blokuna entegre edecek kültürel dönüşümü hızlandırmak ve propagandasını yaymak için araçlar oluşturabilmek oldu. Resmi hedef kültürel yakınlaşma olsa da, eleştirmenler Fulbright mutabakatını Türk eğitimine yabancı tesirini kurumsallaştırdığına dikkat çekti.

Bu kapsamda Rockefeller ve Ford Vakıfları benzeri kuruluşlar, Türkiye’de üniversitelere mali destek sağladı, uzmanlar gönderildi ve çok sayıda Türk öğrenci ile akademisyenin ABD’de eğitimi mümkün hale geldi. Fakat bu süreç, Türk eğitim sistemine Amerikan tesirinin derinleşmesi tenkitlerini beraberinde getirdi. Örneğin komitenin kararlarında Amerikalı üyelere de söz hakkı tanınması bu tartışmaları alevlendirdi.

Süt varken öğrencilere ABD menşeili ‘süt tozu’ içmek zarurî tutuldu

Marshall Planı çerçevesinde 1948’den itibaren ABD kaynaklı besin yardımları Türkiye’deki okullarda dağıtılmaya başladı. Bu yardımlar bilhassa ilkokul öğrencilerine ve fakir bölümlere yönelikti. Yardımın esas kaynağı Amerika Birleşik Devletleri idi; Marshall Planı kapsamında ABD tarafından gönderilen besinler Türk çocuklarına bedelsiz sunuldu.

Dağıtım süreci, okullarda düzenli beslenme programları şeklinde örgütlendi. Milli Eğitim Bakanlığı, ABD’den gelen gıda yardımlarını ülke genelindeki ilkokullara sevk etti. Okullarda “beslenme saati” ismiyle müfredata eklenen bir zaman diliminde bu besinler öğrencilere verildi​.

En çok dağıtılan ürün olan süt tozu, suyla karıştırılıp süt haline getirilerek sınıflarda ya da okul bahçelerinde öğrencilere içiriliyordu. Birçok okulda hademe ve öğretmenler, büyük kazanlarda sıcak suya süt tozunu karıştırıp hazırladıkları sütü bardaklara doldurarak çocuklara dağıtırdı​. Tüm öğrencilerin bu sütü içmeleri zarurî tutuldu; hatta kimi okullarda her çocuğun kendi bardağıyla sıraya girip öğretmenin “Herkes sütünü alsın!” komutuyla sütünü içtiği anılar haberlere yansıdı.

Kamuoyundaki yankılar ve tepkiler başlangıçta merak, memnuniyet ve şaşkınlık karışımı bir tablo oluşturdu. Zira Türk halkı daha önce süt tozu benzeri bir ürün görmemişti ve sütü toz halinde tüketme fikri alışılmadıktı​. Kırsal kesimde taze süte ulaşmak aslında mümkünken, çocukların neden toz süt içmeye zorlandığı köylülerce garipsendi. Kimi aile büyükleri, parasız dağıtılan bu yabancı ürünlere şüpheyle yaklaştı.

Öğrenci sağlığı açısından bakıldığında, uzun süre toz süt tüketmenin doğal süte tercih edilmesinin doğru olmadığı tenkitleri yapıldı. Kimi uzmanlar, süt tozunun içerdiği yağ ve kolesterol nedeniyle aşırı tüketiminin ileride obezite ve kalp-damar problemlerine taban hazırlayabileceğini belirttiler​.

Ucuz Amerikan buğdayı ve süt tozu bolluğu, yerli üreticiyi zor durumda bıraktı. Örneğin o yıllarda Türkiye’de taze sütün litresi 100 kuruş iken, sübvansiyonlu süt tozunun kilosu 30 kuruşa denk geliyordu; bundan ötürü çiftçiler sütünü satamaz hale geldi​.

Marshall Yardımları’nı alabilmek için ‘ABD propagandası’ koşul koşuldu

ABD, eğitim alanında propaganda amacıyla da çeşitli faaliyetler yürüttü. Örneğin, Marshall Planı kapsamında Türkiye dahil birçok ülkede halkın hayat üslubunu etkilemeye yönelik yayınlar yapıldı. Amerikan Enformasyon Büroları vasıtasıyla aile hayatı, çocuk bakımı ve beslenme benzeri hususlarda broşürler dağıtılıp yeni bir hayat stili özendirildi​.

Radyo programları ve sinemalar aracılığıyla Amerikan pahaları ve kalkınma modeli tanıtıldı. Hakikaten ABD, yardım mutabakatlarına propaganda şartları ekleyerek, takviyenin sunulduğu ülkelerde kendi imajını güçlendirmeyi hedefledi; 260’tan fazla sinema ve belgesel Türkiye benzeri ülkelerde gösterime sokuldu. Böylelikle Marshall yardımı, yalnızca ekonomik bir destek değil, aynı vakitte Amerikan ülkülerini ve tüketim alışkanlıklarını yayma aracı olarak kullanıldı.

Sağlık alanında Türkiye’den çok daha geride olan ABD, propagandalar kapsamında ‘tıbbi kahraman ilan edildi’

Sağlık alanındaki Amerikan propagandası, ekseriyetle bu somut muvaffakiyetlerin tanıtımı üzerine heyetiydi. ABD’nin yardımıyla açılan sağlık tesisleri ve kampanyalar, basın ve radyo yoluyla halka duyuruldu. Örneğin, kırsalda gezici sağlık ekiplerinin Amerikan yardımıyla aşı ve ilaç dağıtımı yaptığı haberleri yayıldı. Bu sayede Türk halkında, ABD’nin ülkeye çağdaş tıp ve hijyen getirdiği algısı oluşturulmaya çalışıldı. Lakin, Marshall yardımının sağlık sektöründe kapsamı dar olduğu için propaganda boyutu tarım ve eğitim kadar ağır olmadı.

Edebiyat bile etkilendi

ABD donanmasının Missouri Zırhlısı’nın İstanbul’a Gelişi ile halk, gemiyi görmek için para ödedi. Türk edebiyatçı Yoksul Baykurt, bu merasimi “Amerikan Sargısı” isimli yapıtında “halkın 25 kuruş verip zırhlıyı görmesi” ve yerel idarelerin Amerikalılar için özel hazırlıklar yapmasını eleştirerek hicvetti.

En çok tarım sektörü zarar gördü

Bu periyotta ABD, Türkiye’ye binlerce çağdaş tarım makinesi gönderdi. Tarımdaki bu mekanizasyon atağının resmi amacı, üretimi ve kırsal refahı artırmak olsa da, uygulamada çeşitli sıkıntılar yaşandı. Örneğin, ABD yardımı şartlı olduğundan Türkiye çoğunlukla Amerikan malı traktörleri almak zorunda kaldı; farklı modellerin yedek kesim temini güçleşti, bakım imkanları kısıtlı kaldı​. Gerçekten kısa sürede kimi köy yollarının “traktör çöplüğüne ve makine mezarlığına” döndüğü, bozulup tamir edilemeyen araçların atıl kaldığı rapor edildi.

Zeytinyağı kötülendi, ABD margarini el üstünde tutuldu: ‘Zeytinyağlı yiyememem aman’ türküsü ile propaganda yapıldı

Tarım sektöründe ABD’nin tesiri, propaganda faaliyetleriyle de kendini gösterdi. Bilhassa Türk halkının klâsik üretim ve tüketim alışkanlıklarını değiştirmeye yönelik dikkat alımlı kampanyalar yürütüldü. Buna en çarpıcı örnek, zeytinyağı ve margarin konusundaki propaganda olarak ön plana çıkıyor. ABD, kendi tarım fazlası ürünlerini pazarlamak amacıyla Türkiye’ye mısırözü yağı ve margarin ihracatını teşvik etti​. Marshall Planı döneminde, Türkiye’de kişi başına tüketilen sağlıklı zeytinyağının yerine Amerikan menşeli yağların kullanılmasını sağlamak için çeşitli adımlar atıldı. Bu süreçte binlerce zeytin ağacı sökülerek üretim azaltılmış; kalan zeytinyağının çok önemli bir kısmı ABD tarafından dövizle satın alınırken, Amerikalı şirketler Türkiye’ye mısırözü yağı ve margarin ürünlerini Türk Lirası karşılığında satar hale geldi​.

Pamuklu kumaş üretimi ‘köylü işi’ ilan edildi, sentetik kumaş ‘modern sayıldı’

Bu ekonomik atak, güçlü bir karalama propagandası ile desteklendi. Zeytinyağının yemek pişirmede ziyanlı olduğu yönünde söylentiler 1950’lerde yaygınlaştırıldı; örneğin zeytinyağının kızartma yaparken kansere yol açtığı şeklinde bilimsel temeli olmayan tezler halk arasında lisandan dile dolaştırıldı​. Aynı devirde ortaya çıkan “Zeytinyağlı yiyemem aman” türküsünün de bu propaganda ile bağlantılı olduğu, 1954’te derlenen bu tanınan türkü kelamlarında “zeytinyağlı yiyemem” diyerek zeytinyağlı yemeklerden uzak durulduğunu, “basma da fistan giyemem” diyerek de yerli basma kumaştan elbise giyilmediğini vurguluyordu. Birtakım araştırmacılar, bu türkünün sipariş üzerine yazıldığını ve şuurlu olarak geniş kitlelere belletildiğini tespit etti. Maksat, zeytinyağı tüketimini “köylü işi eski bir alışkanlık” benzeri gösterip halkı margarine yönlendirmek ve aynı vakitte yerli pamuklu basma kumaş yerine sentetik ithal kumaşları özendirmekti​. Gerçekten türkünün kelamlarında geçen “basma” (yerli pamuklu kumaş) karşıtlığı da, giysi alışkanlıklarını değiştirmeye yönelik bir mesaj olarak değerlendirildi.

Yerli üretim ‘eski moda’ oldu, sıhhatsiz ürünlerin üretimi yaygınlaştı

Tarım kesimindeki bu propaganda faaliyetlerinin sonucunda, Türkiye’de bilhassa kentli nüfus arasında margarin ve ithal bitkisel yağ tüketimi bariz biçimde arttı. Zeytinyağı ise uzun yıllar boyunca “eski moda” ya da sıhhatsiz addedilerek ikinci plana itildi. ABD’nin besin ürünleri ihracatçıları bu sayede yeni bir pazar kazandılar. Fakat, bu durum Türkiye için besin egemenliği açısından olumsuz sonuçlar doğurdu. Uzman Osman Nuri Koçtürk’ün 1966 tarihli “Gıda Emperyalizmi” kitabında detaylı incelendiği üzere, bu siyaset Türkiye’yi kendi sağlıklı klasik eserlerinden uzaklaştırıp dışa bağımlı hale getirdi​.

Türkiye’nin endüstrileşmesinin önü tıkandı, Avrupa’nın ‘tahıl ambarı’ olarak iş yapması istendi

Marshall Planı’nın Türkiye Misyon Şefi olarak atanan Russell Dorr ve ekibi, 1948’den itibaren ülkeyi karış karış gezip raporlar hazırladılar. Bu Amerikalı uzmanların tavsiyeleri sonucunda Türkiye’nin bir sanayi ülkesi yerine “Avrupa’nın besin ve hammadde deposu” olarak pozisyonlandırılması benimsendi​.

Başka bir deyişle, Türkiye’nin tarım ve madencilik benzeri alanlara konsantre olup endüstrileşmesini yavaşlatacak bir strateji izlendi. Hakikaten 1950’lerde kamu kaynaklarının büyük kısmı fabrikalar yerine tarımda makineleşme ve karayolu yapımına aktarıldı; birçok planlı sanayi yatırımı rafa kaldırıldı​. Marshall yardımı sayesinde gelen kredilerle traktör ve yol makineleri alınırken, örneğin demir-çelik, makine, uçak sanayii benzeri stratejik kesimlerde devletin teşebbüsleri durma noktasına geldi.

ABD’nin sağladığı askeri gereç ve araçlar, Türkiye’deki yerli savunma endüstrisinin gelişimini engelledi

Sanayi özelinde en tartışmalı bahis, Türkiye’nin savunma sanayiindeki teşebbüslerinin akamete uğraması olarak öne çıkıyor. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Türkiye, kendi uçak fabrikasını kurarak Vecihi Hürkuş benzeri öncülerin teşebbüsüyle uçak üretmeye başlamış ve hatta birtakım yabancı ülkelere prototip satışları gündeme gelmişti​. Lakin Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde ABD, Türkiye’ye bol ölçüde hazır askeri gereç ve uçak yardımı yapma teklifinde bulundu. 1948 tarihli mutabakatlar uyarınca Türkiye’ye Amerikan uçak ve motorları hibe edilmesi kararı, Ankara’daki Etimesgut Uçak Fabrikası’nın üretimine darbe vurdu. Kâfi sipariş alamayan fabrika giderek atıl kaldı. Periyodun Türk yöneticilerinin, kolay gelen dış yardımlar nedeniyle yerli üretime itimatlarının azalması, uzun vadede Türk savunma sanayiinin gelişimini yıllarca geciktirdi.

ABD’li yetkililer propaganda için özel olarak görevlendirildi

ABD, sanayi siyasetlerindeki bu değişimi legalleştirmek için de çeşitli propaganda uğraşları yürüttü. 1950’lerin başında Türk basınında, “ağır sanayi kurma hevesinin pahalı ve gereksiz olduğu, Türkiye’nin tarım ve maden zenginliğiyle kalkınabileceği” yönünde makaleler yayınlandı. Amerikan uzmanlarının demeçleri gazetelerde yer buldu; örneğin Dorr ve ekibi, Türkiye’nin tarım ürünleri ihracatıyla süratle gelişebileceğini, karmaşık sanayi yatırımlarındansa verimliliği artırmanın kıymetini vurgulayan açıklamalar yaptı.

Uzun vadede sanayileşme atağının yavaşlaması, Türkiye’yi pek çok makine ve teçhizatta dışa bağımlı kıldı. ABD’nin planlı propagandası, kamuoyunda “ağır endüstriyi ithal etmek varken Türkiye’nin kendisinin kurmasına gerek olmadığı” kanısını besledi. 1920’ler ve 30’larda temelleri atılan sanayi tesislerinin çoğu genişletilemedi, yeni yatırımlar ise gecikti. Bu nedenle, Türkiye lakin 1960’lardan sonra yeniden endüstrileşmeye sürat vermeye çalıştı.