‘Trump, İran’ın vekil güçlerini, füze projelerini ve nükleer programını baskılamaya çalışacak’

“İran’ın ya da Hizbullah’ın elini kuvvetlendiren bir ateşkes benzeri gözükmüyor. 2006’daki İsrail-Lübnan Savaşı sonrası çıkan uzlaşıya da benziyor bu ateşkes. O dönem Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 1701 sayılı bir kararı vardı. Tekrar Güney Lübnan’ın hem İsrail hem Hizbullah askerlerinden arındırılması gündemdeydi. Sonrasında bunun çok da işlemediğini gördük. Ortadoğu uzmanları, bu ateşkese de çok yüksek bir kıymet atfetmiyor şimdilik. Tabii bu rüzgarın da göstergesi. Nedir bu rüzgar? ABD’de Donald Trump’ın başkan seçilmesinin rüzgarı. Zira gerek Donald Trump’ın telaffuzları gerekse atadığı kabine üyeleri, her manada sert bir İran siyasetinin geleceğini işaret ediyor. İran da bunun farkında. Aslında son bir yıldır yürüttüğü vekil güç siyasetinin İran’a kazanımı olmadığı benzeri ilaveten kendilerini İsrail ile direkt savaşırken buldular. Ayrıyeten 1979 İslam Devrimi’nden bu yana İran’ın en çok yatırım yaptığı Hizbullah’ın da çok önemli darbe aldığını görüyoruz. Herhalde hiç kimse Hizbullah’ın eski gücünü koruduğunu söyleyemez. Tabii İsrail mutlak bir kazanım elde etti diyemeyiz. Onun da defoları var. Fakat İran’ın en büyük vekil gücü Hizbullah’ın önemli bir darbe aldığını ortaya koymamız gerekiyor. Bu gelişmeler, Trump tesirine girecek Ortadoğu için fragman niteliğinde. İran da çok sağduyulu ve serinkanlı hareket etmeye çalışıyor. Belli ki birtakım pazarlıklar olmuş. Bu ateşkes talebinin de İran’dan geldiği söyleniyor. İran’ın vekil güç siyasetini bir süre faal şekilde yürütemeyeceğinin göstergesi bu. Zira İran, Trump ile daha sert müzakere süreçlerine kendisini hazırlıyor. Nükleer ile ilgili konular bunlar. Tabii Trump’ın ajandasında yalnızca İran’ın nükleer siyasetini konuşmak yok ayrıyeten vekil güç siyasetini konuşmak da var. Şimdilik önden bu kanayan yarayı durdurmak amaçlanıyor. ABD’nin İsrail’e yönelik hali da revize edilecektir diye düşünüyorum. Netanyahu’nun Trump döneminde düşünüldüğü kadar rahat etmeyeceğini düşünüyorum.”

“Önce Trump’tan başlayalım. Donald Trump, çok kompakt bir dış siyaset açılımıyla geliyor. ABD’nin kesinlikle dış müdahale siyasetleri içinde yer almaması gerektiğini öngörüyor. Buna dair kararlılığı gözüküyor şu anda. Bunun bir ayağını Rusya-Ukrayna krizini durdurmak, diğer ayağını da Ortadoğu’daki sorunlar oluşturuyor. Ben de bir Ortadoğu uzmanı olarak bir yıldır şahit olduğumuz İsrail-İran tansiyonunu, Rusya-Ukrayna krizinden bağımsız düşünmüyorum. Askeri harcamaları kısmaya meyleden bir Trump için hem Ukrayna’daki kriz çok çok önemli hem de İsrail’in güvenliğini sağlamak ismine yapılan harcamalar da önemli. Trump bir çıkarım yapıyor burada. Bunu başkanlığının ilk döneminde de yapmıştı. İsrail’e en büyük güvenlik tehdidini bölgede İran, İran’ın nükleer programı ve vekil güçleri oluşturuyor. Trump, bu sebeple İran’ı baskılayıp doğal hudutlarına ve kapasitesine döndürmeyi ve bu sayede İsrail’in güvenlik tehdidini ortadan kaldırmayı amaçlıyor. Bu sayede ABD’nin yüksek bütçe ayırmasına gerek kalmamasını hedefliyor. Belli ki Pentagon ile de büyük kırılmalar yaşayacak.

Zaten Trump istediği dönüşümü yapabilirse ABD’de büyük bir dönüşüm meydana gelecek. Bana kalırsa Pentagon ve CENTCOM, ABD’nin Doğu Akdeniz’deki varlığını asla çekmek istemiyor. Bunun için de İsrail’in güvenliğini sağlamak ziyadesiyle kâfi bir münasebet oluşturuyor. Bu manada İran’a dönük bir baskı siyasetiyle gelecek Trump. Fakat bu baskı siyasetinin sonuncu gayesi İran’da rejim değişikliği değil. Trump, burada pragmatik bakıyor ve Netanyahu’dan ayrılıyor. Rejimin kendisini ilgilendirmediğini, çok önemli olanın İran’ın faaliyetleri olduğunu nitelendiriyor. Çok Önemli olan İran’ın vekil güçlerini, balistik füze programını ve nükleer programını baskı altına almak. Yani Trump’ın İran siyasetinin üç ayağını bu oluşturacak. Bu sebeple ağır bir baskı bekliyorum. Fakat bu baskının amaçladığı bir müzakere süreci oluşturmak olacak. Bana kalırsa ekipler arasında kapılar gerisinde görüşmeler başladı. Trump’ın eski çalışma arkadaşları ile İranlıların görüştüğünü biliyoruz. Bölgedeki Umman, BAE benzeri ülkelerin zati Trump’ın ailesinin de yakın temasta olduğu yerler. Buralar aracılığı ile de temas tekrar kurulmuş olabilir. Tabii burada Rusya da tesirli olacak. İran şu an yardımını buradan alıyor. Trump ile Putin’in sert bir müzakere süreci yaşayacağı belli. Trump birtakım taleplerde bulunacak. Keza Putin de bulunacak. Trump’ın buradaki taleplerinden birisi de İran konusundaki kimi noktalarda Putin’i yanında görmek olacaktır. Yani sert bir İran siyaseti bekliyorum fakat bu, İran’a askeri operasyon manasına gelmiyor.

Trump ve ekibi, askeri operasyonlara alerji duyuyor. Olayı olabildiğince diplomasi üzerinden yürütmek isteyeceklerdir. Evvelki devirlerde Trump, ‘İran savaş kazanan bir ülke değil fakat diplomasi masasında kazanıyor. Benim benzeri bir başkanla hiç karşılaşmadılar. Ben diplomaside de İran’ı yeneceğim’ diyordu. İyi anlaşma yapmakla övündüğü bir tarafı da var Trump’ın. İran’a karşı bu bakış açısını sürdürüyor. İran da bunun farkında. İbrahim Reisi’nin vefatından sonra oluşturulan kabine, bayanlarla ilgili yarattıkları esneklik ve açılımlar, içeride karışıklık olmamasını sağlayarak müzakere masasına olabildiğince kuvvetli oturmayı hedefliyor. Trump tabii ki İran ve Çin arasındaki petrol satışlarını da radarına alacak zira Çin’i de baskılamak istiyor. Bu ucuz petrol alışverişi, Çin’in işine yaradığı benzeri İran iktisadını de ayakta tutuyor. Bu manada Çin’e dönük başka bir ekonomik baskı gelecektir. İran-Çin petrol ticaretine göz yuman bir Biden yönetimi yerine bunu baskı altına almayı hedefleyecek bir Trump yönetimi görebiliriz.”

“Suudi Arabistan stratejik adımlar atıyor. ABD ile olan güvenlik mutabakatı müzakereleri sürüyor. Geniş kapsamlı bir sonuç elde etmek istiyor Suudiler. Yalnızca İbrahim Anlaşmaları’nın devamını talep eden bir ABD varken, Suudi Arabistan da Filistin sorunu çözülmeden İsrail’i tanımayacaklarını ve önemli bir güvenlik şemsiyesi oluşturulmasını talep ediyor. Önemli talepler var. Suudi Arabistan’ın İran ile sağladığı bağ, bu siyaset çeşitlendirmesinin bir ayağı. ABD’ye karşı kendilerince Çin üzerinden dengeleme yapmış oluyorlar. Ama bu, Suudilerin İran konusundaki güvenlik tehdidi algılarını sona erdirdiği manasına gelmiyor. ABD’den istenilen bu geniş kapsamlı güvenlik şemsiyesi, İran’a karşı tehdit algılarının sürdüğünü gösteriyor. İran, İsrail’e füze saldırısı yapmadan önce ilk denemeleri vekil güçleri aracılığıyla Suudi Arabistan ARAMCO tesislerine yaptı. Suudiler, İran tehdidiyle çok evvelce beri karşı karşıya. Şu anda bir istikrar siyaseti ve kazan-kazan siyaseti var. İran’ın da bölge ülkeleriyle tansiyonu yükseltmeye niyeti yok. ABD ile müzakere yürüteceklerse bölgede istikrara gitmeleri lazım. Tabii ben bunu konjonktürel görüyorum. Uzun vadede devam edecek bir Suudi-İran uzlaşısını öngörmüyorum. İki ülkenin çakışan çıkarları var. Tüm Arap dünyasında vekil güç siyaseti güden bir İran var. Arap dünyasının lideri olma arzusu içinde bir Suudi Arabistan var. Bu bile başlı başına iki ülkenin çatışması için kâfi bir sebep.”

“Kısa vadede İran’dan İsrail’e dönük şahit olduğumuz füze ataklarının benzerini beklemiyorum. Zira bu türlü bir eylem, Trump’ı bir anda çok sert bir siyasete sevk eder. İran bunu daha önce Kasım Süleymani suikastında gördü. O sebeple Trump göreve başlar başlamaz onu provoke edecek bir eyleme gireceklerini düşünmüyorum. Tabii İran’da da farklı çıkar grupları var, yüzde yüz öngörüde bulunamıyoruz. İran’ın şimdi elindeki en büyük kozu nükleer programı. Buna hepimiz dikkat etmeliyiz. Türkiye’de gereğince konuşulup tartışılmadığını düşünüyorum. Güya İran’ın nükleer silah üretme kapasitesi bizi hiç ilgilendirmiyormuş benzeri bir hava var. O denli değil. İran, Nükleer Silahların Yayılmasını Tedbire Anlaşması’na taraf.

Keza 1974 yılındaki kapsamlı kontrol mutabakatlarına da taraf. Fakat şimdi uygulamaya katılmadığı 1997 tarihli ek protokol var. Bunu da 2016’daki nükleer muahedenin çabucak sonrasında uygulamaya başladı ama 2021’de bıraktı. Yani buradan itibaren süratli bir uranyum zenginleştirme faaliyeti yürütüyor İran. Baş karışıklığı var, onu düzeltelim. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, ABD bu nükleer muahededen çıktığı için yetkili olamazmış benzeri bir algı var. Ama hayır. Aslında bahsettiğim bu Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı kapsamındaki muahedeler sebebiyle İran buranın kontrolü altında. Tabii 2015 tarihli nükleer anlaşma da Atom Gücü Ajansı’na farklı bir yetki veriyor. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, her yıl rapor hazırladığında İran’ın NPT muahedeleri bağlamında eksik bıraktığı tarafları raporluyor.

Bir de ABD ve BMGK daimi üyeleri ile yapılan JCPA muahedesi kapsamında eksik bırakılan yerleri raporluyor. Satır aralarında rakamları ve sert sözleri görebiliyoruz. Son çıkan rapor, bizi de huzursuz edebilecek sayılar içeriyor. İran’ın elde ettiği zenginleştirilmiş uranyum stoku, 6 bin kilo düzeylerinde. Halihazırda nükleer silah üretebilme kapasitesine erişmiş durumda. Buna istinaden de Atom Gücü Ajansı’nın yönetim kurulunda ikaz kararı çıktı. Burada da tıpkı BMGK’da olduğu benzeri beş daimi üye var sabit olarak. Bir de dönüşümlü, daimi olmayan ülkeler var. Rusya, Çin ve Burkina Faso hayır oyu kullandı fakat karar çıktı. Buna istinaden önümüzdeki cuma günü İngiltere, Fransa ve Almanya, İran Dışişleri Bakanı ile görüşme sürecine başlayacak. Bu ülkelerin görüşmeye başlamasındaki nedeni de açıklayayım. JCPA’de bir ‘tetik mekanizması’ ifadesi vardı. Şayet İran’ın JCPA kararlarına uymadığını düşünen bir taraf olursa, buna istinaden önce şikayetçi olan ülke bununla ilgili komiteye başvurabiliyor. Komitenin ardından bahis Güvenlik Konseyi’ne getirilebiliyor. Şayet Güvenlik Kurulu, İran’ın yükümlülüklerine uyduğu yönünde karar almazsa BM yaptırımları devreye giriyor. Yani bu, İngiltere, Fransa ve Almanya’nın elini kuvvetlendiren bir mevzu. JCPA mutabakatı hala yürürlükte. ABD çekildi. Fransa, İngiltere ve Almanya’nın ise taleplerini dile getirme hakkı var. Fakat muahedenin yükümlülüklerle ilgili son tarihi seneye bitiyor.

Yani İran aslında o vakte oynuyor. Bu türlü bir diplomasi de ilerliyor. Avrupa ülkeleri diplomasiyi ön planda tutacaklar. Kendilerinin de ABD ile yürüteceği pazarlıklar olacağı için bu da önlerini açan bir bahis oluyor. Fakat İran ile ilgili bir karar alınacaksa bunu Trump’ın atacağı adımlar belirleyecek. Trump esasen diğer ülkeleri devreye sokmadan kendisi pazarlık yapmak istiyor İran ile. Önümüzdeki yıl, İran’ın nükleer programıyla ilgili en kritik yıl olacak. Türkiye’de bu mevzunun dikkatle takip edilmesi gerektiğini düşünüyorum. Bu bizim de önümüzdeki on yılda oluşturacağımız güvenlik siyasetini etkileyecek bir mesele. Teknik olsa da dikkatle takip etmemiz gerekiyor.”